- منطقه حفاظت شده بیجار:منطقه حفاظت شده ,به منطقه ای از منابع طبیعی کشور اهم از جنگل و مرتع, دشت, آب کوهستان اتلاق می شود که از لحاظ ضرورت تکثیر نسل جانوران وحشی یا حفظ و یا احیا در رستنی ها و وضع طبیعی آن دارای اهمیت خاص بوده و تحت حفاظت قرار می گیرد.(5)منطقه حفاظت شده بیجار (با مساحت 31769 هکتار) در تاریخ 23/12/1349 برابر مصوبه شماره 22 شورایعالی شکار بانی و نظارت بر صید وقت به عنوان منطقه ممنوعه معرفی و سپس در مورخ 19/3/1350 با مساحتی معادل 72 هزار هکتار به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام گردید. - موقعیت جغرافیایی:منطقه حفاظت شده بیجار در شمال شهرستان بیجار و جنوب شرقی شهرستان تکاب قرار گرفته است. رود خانه قزل اوزن حد جنوبی منطقه را طی می کند. در شمال منطقه رودخانه قم چقا جریان دارد. این منطقه به لحاظ جغرافیایی در طول 47 ۫. 51 .5E تا 47  ۫. 25 .8E تا 36 ۫ . 12  .9N تا 35 ۫ . 59  .5N  قرار گرفته است. کمترین فاصله آن با مرکز استان 158 کیلو متر می باشد.(6) - توپو گرافی:منطقه حفاظت شده بیجار ،منطقه ای نسبتاً وسیع بوده که تقریباً نیمی از آن را اراضی با شیب کمتر از 12% تشکیل و دهد بقیه منطقه اغلب به صورت تپه ماهوری با دامنه ارتفاعی 1533 و 2187 متر می باشد. مهمترین ارتفاعات موجود در آن عبارتند از:o       آغداغo       ارتفاعات سلیمo       کوه سیاهo       کوه قطo       گرگرo       کوه تلویزیونo       کوه قارچo       کوه بزرگ- زمین شناسیمنطقه از نظر زون های زمین شناسی ایران در زون البرز و زیر زون البرز- آذربایجان قرار دارد. از نظر زمین ساخت ،محدوده در بین دو گسل اصلی تبریز در شرق و ارومیه  در غرب واقع است. که در نتیجه تعدادی از شاخه های ای دو گسل در محدوده گسترش دارند. تعدادی طاقدیس نیز در محدوده منطقه وجود دارد. در نظر لرزه خیزی محدوده بیجار در منطقه ای با خطر نسبی متوسط قرار گفته است که برای توسعه پارکها و زیستگاه ها در این منطقه مشکل خاصی وجود نخواهد داشت.(6) - شرایط اقلیمی:این منطقه دارای آب و هوایی نیمه خشک است . به علت ارتفاع زیر منطقه نسبت به سایر مناطق استان اختلاف درجه حرارات سرد ترین روز سال با گرم ترین روز سال به 79 درجه سانتی گراد می رسد. حداقل دما در منطقه مربوط به بهمن ماه با 38 درجه سانتگراد زیر صفر و حداکثر آن مربوط به تیر و مرداد با 41درجه سانتگراد بالای صفر بوده است. متوسط بارش سالانه منطقه 9/439 میلی متر است. طول مدت ماه های خشک منطقه به 4 ماه می رسد و تعداد روز های یخبندان آن 116 روز می باشد.(6) - منابع آب:منابع آب منطقه را می توان به دو دسته رودخانه و چشمه تقسیم بندی نمود. الف) رودخانه ها1-  رودخانه قزل اوزن : این رودخانه در امتداد مرز جنوبی منطقه جریان داشته و از پر آب ترین رودخانه های استان است.آب این رودخانه از ارتفاعات چهل چشمه و منطقه سارال دیواندره سر چشمه می گیرد. بعد از گذشتن از استان های کردستان و زنجان در محلی به نام منجیل به رود شاهرود پیوسته و رودخانه سپید رود را تشکیل داده و در نهایت به دریای خزر می ریزد . حواشی این رودخانه یکی از مهم ترین مناطق زمستان گذرانی حیات وحش منطقه است.(6)   جدول شماره(1) مشخصات کلی رودخانه قزل اوزن نام رودخانهنام ایستگاهمساحت حوزه آبریزیمحیط حوزه آب ریزیطول رودخانهشیب متوسط رودخانهارتفاع بافراوانی 5%ارتفاع  غالبارتفاعMINارتفاعMAXقزل اوزنبیانلو5100 km2350 km500 km4%2100 m2250m1550 m3059 m  2-    رودخانه قم چقا:این رودخانه در حد شمالی منطقه جریان داشته و از نظر نقش و اهمیت در منطقه هم تراز با رودخانه قزل اوزن است این رودخانه از غرب به شرق جریان داشته و از ارتفاعات چیچلکو سر چشمه می گیرد . پس از عبور از منطقه حفاظت شده و روستای قم چقا در بخش توپ آغاج به رودخانه قزل اوزن می ریزد.(7)  جدول شماره( 2) مشخصات کلی رودخانه قم چقانام رودخانهنام ایستگاهمساحت حوزه آبریزیمحیط حوزه آب ریزیطول رودخانهشیب متوسط رودخانهارتفاع بافراوانی 5%ارتفاع  غالبارتفاعات متوسطارتفاعMINارتفاعMAXقم چقاهشتاد جفت1800 km2200 km80 km7%1900 m1750m1954m1445 m3120 mب) چشمه ها:- مهم ترین چشمه های منطقه که در فصول تابستان و پاییز برای حیات وحش منطقه اهمیت حیاتی دارد عبارتند از : جوکوب ، چشمه سفید ، میه ریژگه ، کانی قاچاق ، کانی که له شیر، سید شهاب، گله کانی ، بن مه ره سی، حاجی زاغه سی ،کانی داره بی ، چال احمد خان ، گچی بابا، کانی قه یسی، کانی نوروز ، حسین خان، کانی شفا و دره آسیا بان.آب این چشمه ها  که همگی بهسازی شده و دارای آبشخور می باشند، عمدتاً به مصرف وحوش منطقه می رسد.- اهمیت زیستی :منطقه حفاظت شده بیجار به لحاظ شرایط خاص جغرافیایی و زیستی و برخورداری از پوشش گیاهی و جانوری مناسب از دیر باز مورد توجه و تحت حفاظت بوده است. وجود رود ها و چشمه های زیبا ،جلوه های طبیعی بدیع ، قلعه های تاریخی قم چقا و کانی کوچکین و راه های دسترسی مناسب زمینه فعالیت های علمی ،پژوهشی و گردشگری  را در این منطقه مهیا نموده اند.- پوشش گیاهی:منطقه حفاظت شده بیجار محل رویش انواع گیاهان مرتعی ، دارویی ، زینتی و... می باشد.دشت ها و تپه ماهور های  منطقه قلمرو گونه های مختلفی از گیاهان و درختچه ها به شرح زیر است:o       گندمیان                                                    Graminaceaeo       گون                                                        Astragalus spo       درمنه                                             Artemisia herba albao       دافنه                                                           Daphne spo       گیس پیرزن                                                       Stipa spo       بنه                                                   pictacia acuminateo       بادام کوهی                                        Amigdalus scopariaعلاوه بر اینها پوشش گیاهی خوب منطقه به طور عمده از گونه های آویشن ،بابونه ، بومادران ، خینجوک ، تنگرس ، سیاه تنگرس، گل گاو زبان ، سیلن نیش دار، هزار خوار، کنگر علوفه ای ، قدومه ، علف بره ، گل ماهور ، انواع شقایق ، گل حسرت ، و زنبق و... تشکیل شده است .                                                                                                                                                                                                                                                                                               - حیات وحش:حیات وحش منطقه حفاظت شده بیجار تحت تاثیر شرایط توپو گرافیک ، و ضعیت اقلیمی و پوشش گیاهی از تعدد و تنوع خاصی برخوردار است. مهم ترین گونه های قابل مشاهده در این منطقه عبارتند از:الف) پستانداران:در طول 5 سال مطالعه بر روی پستانداران منطقه حفاظت شده بیجار تعداد 36 گونه در 15 خانواده شناسایی شده است . گونه بارز و با شکوه منطقه ،قوچ و میش ارمنی است که جمعیت قابل ملاحظه ای از آن در منطقه زیست می نماید.o       قوچ و میش ارمنی                            Ovis orientalis gmelinio       گربه وحشی                                                    Felis catuso       گرگ                                                           Canis lupus       o       کفتار                                                      Hyaena hyaenao       شغال                                                         Canis aureuso       روباه                                                       Vulpes vulpeso       خوک وحشی (گراز)                                         Sus scrofao       رودک عسل خوار                               Mellivora Capensiso       رودک معمولی(گورگن)                                   Meles meleso       شنگ                                                             lutra lutrao       راسو                                                     Mustela nivalis   o       حفار ایرانی                                                 Talpa streetio       خارپشت اروپایی                                Erinaceus concolor              o       تشی                                                        Hystrix indicao       خرگوش                                                Lepus Capensiso       خفاش                                                   Rhinolophus spشایان ذکر است که  گونه های خرس قهوه ای و آهو نیز در منطقه وجود داشته که متاسفانه قبل از انقلاب به طور کامل از بین رفته اند.ب)پرندگان:جمعیت زیادی از خانواده های مختلف پرندگان در منطقه زیست می نمایند. بر اساس مطالعات کارشناسان منطقه تا کنون 107 گونه پرنده متعلق به 22 خانواده در این منطقه شناسایی شده اند.o       هما                                                             Gypeatus barbatuso       عقاب طلایی                                                  Aquila chrysaetoso       شاهین                                                        Falco pelegrinoideso       بالابان                                                                 Falco cherrugo       لیل                                                                   Falco subbuteoo       دلیجه                                                            Flaco tinnunculuso       پیغو                                                             Accipiter brevipeso       سارگپه                                                                   Buteo buteoo       کبک                                                               Alectoris chukaro       کبک چیل                                                              Perdix predixo       تیهو                                                Ammoperdix griseogulariso       باقرقره شکم سیاه                                            Pterocles orientaliso       پری شاهرخ                                                         Oriolus orioluso       بلبل                                                     Luscinia megarhynchoso       انواع کلاغ                                                                   Corvus sp پرندگان دیگری نظیر کرکسر مصری  ،شاه بوف ، انواع جغد، فاخته، حواصیل، لک لک، سبز قبا، شبگرد، چکاوک ، سارصورتی و ... نیز در منطقه قابل مشاهده اند.پ )خزندگان: o       افعی کردستانی (تکابی)                           Vipera raddei kurdestanica          (شامل دو تیپ)                                             Vipera raddei raddeio       افعل معمولی(گرزه مار)                                   Vipera lebtina obtusao       افعی خالدار                                                           Vipera wagnerio       افعی زنجانی                                                    Vipera albicornuta               o       افعی سوسن                                             Telescopus tessellates martinio       مار آتشی                                                          Coluber jugulariso       مار سوجه                                                          Coluber caspiuso       مار قیطانی                                                  Coluber rhodorachiso       مار پلنگی                                                        Coluber ravergierio       کور مار                                                    Eryx jaculus familiariso       کور مار سلیمانی                                                        Eryx miliariso       بزمجه                                                                           Varanuso       لاکپشت مهمیزدار                                           Testudo graeca ibera لازم به ذکر است که گونه افعی خالدار در منطقه حفاظت شده بیجار توسط نگارنده تاریخ 31/1/1384 در محلی موسوم به لانه کبوتر شناسایی شد.ت) آبزیان: o       ماهی سیاه(سس ماهی لب کلفت)                                 Barbus mursao       ماهی کولی (سیاه کولی)                                           Vimba vimba  o       سفید ماهی                                                Stenodus leucichthyso       ماهی سفید رودخانه                                        Leuciscus cephaluso       اسبله اروپایی                                                         Silurus glaniso       شاه کولی                                           Chalcal burnus chalcoideso       زرده پر                                                Barbus brachycephalus   o       کپور معمولی                                                     Cyprinus carpioo       ماهی سیم                                                          Abramis bramao       گربه ماهی کردستان                           Glyptothorax Kurdestanicuso       لاک پشت برکه ای اروپایی                                  Emys Orbicularis آثار باستانی موجود در منطقه: - روستای صلوات آبادروستای صلوات آباد یا سلمات آباد در 15 کیلومتری غرب بیجار و در کنار رودخانه "قزل اوزن " نزدیک پل قدیمی صلوات آباد قرار دارد. این روستا دارای یک قلعه قدیمی با برج  و باروهای مستحکم می باشد که از خشک و گل ساخته شده است . در داخل این قلعه تعدادی  خانه قدیمی وجود دارد. یکی از این خانه ها که به مالک روستا تعلق داشت از نظر معماری و تزئینات دارای ویژگی های منحصر به فرد ی است. در این بنا اروسی های زیبا و تزئینات گچبری قابل توجهی وجود دارد.ترکیب فضاها، سه دری ها ، پنج دری ها ، پستو و... بیانگر ذوق و سلیقه معماران آن است. در کنار و بیرون از آن بقایای  یک حمام قدیمی وجود دارد که بخش های از گنبد های آن تخریب شده و دارای فضا هایی از جمله ورودی ،حمام سرد، حمام گرم، خزینه ، خلوتی، تون و... است. و آب آن نیز به روش خاصی از رودخانه تامین می شده است.(7)- پل صلوت آباد:این پل در 15 کیلومتری جاده آسفالته بیجار- تکاب در روستای صلوت آباد واقع و در ضلع جنوبی منطقه حفاظت شده و بر روی رودخانه قزل اوزن احداث شده است. این پل در گذشته مسیر ارتباطی سلطانیه و زنجان با دیگر شهرهای غرب کشور از جمله همدان ،کرمانشاه و سنندج بوده است. تاریخ دقیق ساخت پل مشخص نیست اما از شواهد پیداست که این پل با عناصر ویژه دوران صفویه به ویژه سنگ های حجاری شده و الگوی معماری این دوره احداث شده و در دوران بعد مرمت شده است.(7) - قلعه چشمه سنگین(کانی کوچکین):قلعه چشمه سنگین در فاصله 5 کیلو متری جنوب روستای چشمه سنگین(کانی کوچکین) و در کنار رودخانه قزل اوزن قرار دارد. در بالای قلعه دیواره های مخروبه و مخازن آب بازمانده از دوران های قبل به چشم می خورد. این قلعه و اطراف آن چشم اندازی بسیار زیبا و بدیعی دارد و محل زمستان گذرانی و حوش داخل منطقه حفاظت شده است.  - قلعه قم چقا:قلعه قم چقا در فاصله 60 کیلو متری شمال بیجار و چهار کیلو متری روستای قم چقا و داخل منطقه حفاظت شده قرار دارد. به نظر کارشناسان این قلعه دارای کتیبه  ای با نقش هیروگلیف و به خط هراتیک می باشد و جزو قدیمی ترین کتیبه های نیمه تصویری ایران قلمداد گردیده و کتیبه آن با خط سومریان قابل مقایسه است. به گمان بعضی این قلعه که در ادوار مختلف تاریخ مورد استفاده قرارمی گرفته است، مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد است. - محل موقعیت قلعه قم چقا:این قلعه در منطقه در بند سخت به وسیله رودک هایی که از سه طرف غرب ،جنوب و شرق قلعه را محاصره کرده اند قرار گرفته به طوری که ارتفاعات دیواره های آن به 200 متر می رسد. و تنها راه ارتباطی قلعه با خارج گذرگاه باریکی است که ساخته و پرداخته دست صاحب هنری است که یک نفر به دشواری می تواند از آن عبور کند. وسعت قلعه بالغ بر 5000 متر مربع با مخازن متعدد آب است. که در دل سنگ کنده شده و ظاهراً د ر گذشته به عنوان منبع آب از آن استفاده می شده است. آثار و بقای چند اتاق چهار گوش ، انواع سفال ،خاکستر، آجر و کاشی در آن یافت می شود.پناهگاه زیر زمینی آن با عمق 41 پله به صورت تونلی از سنگ کنده شده ، به زیر قلعه هدایت می شود.از قلعه بزرگ قم چقا در عصر پارتها و ساسانیان نیز استفاده شده که هم زمان با محاصره آتشکده آذر گشسب در تخت سیلمان (یکصد کیلو متری شمال همین قلعه) به وسیله هراکلیوس امپراتور روم در دوره ساسانیان موجب تخریب آن فراهم شده است. این قلعه از نظر قدمت بسیار حائز اهمیت است و در برهه های گوناگون مورد استفاده اقوام مختلف واقع شده است.از جمله آثار سکونت و شیوه های معماری متعلق به اقوامی هم زمان به دوره مغول که گویا اصلاحات و تغییراتی روی آن انجام داده باشند و یا به احتمال قوی توسط پیروان فرقه اسماعیلیه مورد استفاده قرار گرفته باشد، در آن مشاهده می شود. بنابراین قلعه و دژ قم چقا یکی از قلاع با ارزش و تاریخ شناخته شده ایران می باشد. بعضی احتمال می دهند که جام مارلینگ در آنجا مدفون است.(7)   - غارهای موجود در منطقه:غار دربند در کنار قزل اوزن ،غار حاجی زاغه سی ، غار شرب بلاغی و غار کمتاران ، غارهای موجود در منطقه حفاظت شده می باشد. غار کمتاران ، غار طولانی و دیدنی است. که برای ورود به آن باید از چاهی حدود15 متر پایین رفت. این غار دارای دهلیزهای فراوان و تاریکی است که احتمال خطر گم شدن در آن وجود دارد.(7)غار حاجی زاغه سی در دره ای موسوم به همین نام وجود دارد. عمق این غار حدود 10 متر است و منظره دهانه آن چشم اندازی دیدنی دارد.غار شربت بلاغی در کنار رودخانه قم چقا و روبروی قلعه می باشد. غاری کم عمق و خنک بوده و چشمه یی کوچک موسوم به شربت بلاغی (چشمه شیرین) در آن وجود دارد. نشستن در این غار کوچک و نوشیدن آب گوارای آن خستگی را از تن کوهنوردان وسیاحت گران می زداید.- تجهیزات حفاظتی:در منطقه حفاظت شده بیجار تعداد 4 پاسگاه محیط بانی به نامهای صلوت آباد، چشمه سنگین ، قره بلاغ و قم چقا وجود دارد . این پاسگاه ها از طریق وسایل نقلیه موتوری (اتومبیل و موتور سیکلت) و شبکه بی سیم با یکدیگر و اداره بیجار در ارتباط دائم قرار دارند. - بهره برداری از منطقه:برابر قوانین موجود کشور ، قطع اشجار و بوته کنی ،خارزنی و زغالگیری و بطور کلی هر عملی که موجب از بین رفتن زیستنی ها شود در مناطق حفاظت شده بدون اجازه سازمان محیط زیست ممنوع است. در این منطقه تعلیف احشام نیز از لحاظ کمیت و کیفیت تابع ضوابطی است که با توافق سازمان حفاظت محیط زیست تهیه می شود. در این راستا همواره بخش هایی از مساحت هر منطقه به عنوان مناطق امن مشخص شده و جهت بازسازی و احیای پوشش گیاهی آن ممنوع التعلیف اعلام می شود.(5)منابع:1. IUCN, UNEP, WWF, Caring the Earth  , Switzerland, (99).2. G.T.Miller, Environmental Science. Words Worth Pob . Co. California,1991.3. UNEP . The State of  the World Environment 1991.4. سازمان حفاظت محیط زیست ،مصوبه هیآت محترم دولت ،بهمن 13865. سازمان حفاظت محیط زیست ، قوانین و مقررات محیط زیست، تهران ،13816. اداره کل محیط زیست کردستان، منطقه حفاظت شده بیجار در یک نگاه، انتشارات  فردوسی سنندج ،13837. کوشا ، محمد علی، سیمای بیجار گروس ، انتشارات سیروان ،1384